Krzyzacy, tom drugi

frasobliwie(daw.) — smutno.

duchem(daw.) — szybko.

sprawić się(daw.) — wywiązać sie z zadania.

miesiąc(daw.) — księżyc.

pokrzepić— wzmocnić.

zbożny(daw.) — pobożny, szlachetny.

komtur— zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

bartodzieja. bartnik— pszczelarz hodujący pszczoły leśne.

leziwo— urządzenie pomagające wspinać się po drzewach.

niepodobny(daw.) — niemożliwy.

płonny(daw.) — jałowy.

żywo(daw.) — szybko.

hacel— hak wkręcany w tylną część podkowy, by zapobiec ślizganiu się konia.

perć— ścieżka (zgwary góralskiej, którą Sienkiewicz wykorzystywał do naśladowania staropolszczyzny).

braniec— jeniec.

klimkiem rzucać(daw.) — kłamać.

masztalerz— tu: człowiek opiekujący się końmi.

któren— dziś popr.: który.

piędź— dawna miara długości, ok. 18–22 cm.

stajaniea. staje— dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać.

obuch— tępa część siekiery a. topora, przeciwległa do ostrza.

jąć(daw.) — zacząć.

mizerykordia— (od łac. misericordiaczyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

majdan(daw.) — plac, dziedziniec.

numa— litewska chata z ziemi i nieokorowanych bali.

dzierżyć(daw.) — trzymać.

spyża(daw.) — pożywienie, prowiant.

wolej(daw.) — lepiej.

obacz się!— sens: zobacz, co robisz!

jeno(daw.) — tylko.

przygodzić się(daw.) — przydarzyć się.

wygodzić(daw.) — dogodzić komuś, spełnić czyjeś życzenia.

byłby praw(daw.) — miałby rację.

Janusz I Starszy (Warszawski)— (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Anna Danuta— (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

łamanie kołem— forma średniowiecznej egzekucji.

starunek(daw.) — staranie, opieka.

ninie(daw.) — teraz.

ryży— rudy.

biesagi(daw.) — podwójny worek przewieszany przez ramię albo przywiązywany do siodła.

w rzeczy(daw.) — w rzeczywistości.

komtur— zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

zali(daw.) — czy.

prawić(daw.) — mówić, opowiadać.

gorze(ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

mizerykordia— (od łac. misericordiaczyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

szlakować— tropić, śledzić.

przywieść(daw.) — doprowadzić.

knykieć— staw palca u ręki bądź odcinek między takimi stawami.

wóz— gwiazdozbiór Wielkiego bądź Małego Wozu.

opat— przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

gdy opata nie stało— sens: po śmierci opata.

nalazła— dziś popr.: znalazła.

doma(daw.) — do domu.

piastować(daw.) — opiekować się, tu przen. „żywić zamiary”.

łatwie— dziś popr.: łatwo.

przezpiecznie(daw.) — bezpiecznie.

dufać(daw.) — ufać, zwł. nadmiernie.

żywie— dziś popr.: żyje.

jeno(daw.) — tylko.

godziłoby się(daw.) — wypadałoby.

komtur— zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

warchlak— młody dzik.

skapieć(daw.) — umrzeć.

uronić(daw.) — zgubić.

żywięcy(daw.) — żywy.

wadzić(daw.) — zawadzać, przeszkadzać.

Kurki— Plejady (gwiazdozbiór).

markotno(daw.) — smutno.

głownia— palący się lub spalony kawałek drewna.

zabaczyć(daw.) — zapomnieć.

poburzyli się— tu: zbuntowali się.

Anna Danuta— (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

odjąć(daw.) — zabrać.

lutnia(muz.) — instrument strunowy szarpany.

pałać— być rozpalonym, rozgrzanym.

gorątwa(daw.) — gorączka.

kulbaka— wysokie siodło przeważnie wojskowe.

berdysz— szeroki topór na długim drzewcu.

wartki(daw.) — szybki.

lichszy(daw.) — gorszy.

przywara— wada.

drzewo— tu: kopia.

kord— krótki miecz.

mizerykordia— (od łac. misericordiaczyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

Arnoldów(daw.) — Arnoldowy, Arnolda.

komturia— jednostka administracyjna w państwie krzyżackim.

wiera(daw.) — wierzę.

prawy(daw.) — prawdziwy.

wżdy(daw.) — jednak, przecież.

ułomek(daw.) — słabeusz.

dowcip(daw.) — rozum.

św. Liboriusz— zm. IV w., biskup Le Mans.

parać się czymś(daw.) — praktykować (np. jakieś rzemiosło).

św. Jerzy— męczennik z III–IV w., patron rycerzy.

wskórać coś— zdziałać coś.

suto— obficie.

przybytek— tu: zysk.

grzywna— śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

zawarować(daw.) — zastrzec.

wartko(daw.) — szybko.

jadący— dziś popr.: jadąc.

zgonić(daw.) — dogonić.

przezpiecznie(daw.) — bezpiecznie.

włodyka— rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

starunek(daw.) — staranie, opieka.

Zawisza Czarny z Garbowa— (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

leżący— dziś popr.: leżąc.

któren— dziś popr.: który.

w rzeczy(daw.) — w rzeczywistości, rzeczywiście.

markotno(daw.) — smutno.

chudoba(daw.) — dobytek.

zgonić(daw.) — dogonić.

mdły(daw.) — słaby.

osobny— tu: dodatkowy.

jedłoa. jadło— jedzenie.

żywięcy— dzis popr.: żyjący, żywy.

jeno(daw.) — tylko.

opat— przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

zresztą— tu: poza tym.

łechtać(daw.) — łaskotać, tu przen.: kłuć.

tur— wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

odyniec— samiec dzika.

przedziać(daw.) — przebić, por.: nadziać.

warchlak— młody dzik.

grzęzawa— dziś popr.: grzęzawisko.

parów— wąwóz.

dżdże(daw.) — deszcze.

kiścień— rodzaj broni obuchowej składającej się z drzewca, łańcucha i umieszczonej na jego końcu kuli; często (jak w tym przypadku) błędne określenie broni podobnej do maczugi z nabijaną czymś twardym główką.

kołtun— splątane włosy, często zaatakowane przez robactwo.

co duchu(daw.) — co tchu.

osacznik— człowiek idący w obławie podczas polowania.

sprawić— tu: zamęczyć, oprawić jak zwierzę.

wszędy— dziś popr.: wszędzie.

żywo(daw.) — szybko.

rychło(daw.) — szybko.

obaczyć się— tu: odzyskać zmysły, odzyskać rozum.

wraz(daw.) — zaraz, wkrótce.

alkierz(daw.) — izba narożna, często reprezentacyjna.

krzepki(daw.) — silny.

w niebiesiech— dziś popr.: w niebie.