Час second-hand

Цэлае аддзяленне такіх дзяўчынак… як ехалі ў вагоне, так і ляжалі… Шмат студэнтаў, школьнікаў. Я думала, што ўсе маці выйдуць на вуліцу. Усе маці са сваімі дзецьмі. Нас будуць тысячы. Цяпер я ведаю, што мая дзяўчынка патрэбна толькі мне, толькі дома, толькі нам. Слухаюць… спачуваюць… але без болю! Без болю!

Вярталася з бальніцы дадому і ляжала без усялякіх пачуццяў. Даша была побач, яна ўзяла адпачынак. Гладзіла мяне па галаве, як маленькую. Тата не крычаў, не панікаваў — і інфаркт. Мы апынуліся ў пекле… Зноў — за што? Я ўсё жыццё сваім дзяўчынкам падсоўвала добрыя кніжкі, пераконвала іх, што дабро мацнейшае за зло, дабро заўсёды перамагае. Але жыццё — гэта не кніжкі. Малітва маці з марскога дна выцягне? Няпраўда! Я здрадніца, я не змагла абараніць іх, як у дзяцінстве, а яны спадзяваліся на мяне. Калі б мая любоў абараняла, яны былі б недасягальныя ні для якой бяды, ні для якіх расчараванняў.

Адна аперацыя… другая… Тры! Вось Ксюша стала чуць на адно вушка… пальчыкі ўжо ў нас працуюць… Жылі на мяжы жыцця і смерці, паміж верай у цуд і несправядлівасцю, і, хоць я медсястра, я зразумела, што вельмі мала ведаю пра смерць. Шмат разоў яе бачыла, яна праходзіла побач. Паставіць кропельніцу, паслухаць пульс… Усе думаюць, што медыкі ведаюць пра смерць больш за астатніх, нічога падобнага. Быў у нас адзін патолагаанатам, ён ужо сыходзіў на пенсію. «Што такое смерць?» — спытаў ён у мяне. (Маўчыць.) Ранейшае жыццё ператварылася ў белую пляму… успаміналася адна Ксюша… Усё да нюансаў — як маленькая, адважная, пацешная, яна не баялася вялікіх сабак і хацела, каб заўсёды было лета. Як ззялі яе вочы, калі яна прыйшла дадому і абвясціла нам, што паступіла ў медінстытут. Без хабараў, без рэпетытараў. Плаціць мы не маглі, для нашай сям’і гэта было непад’ёмна. Як за дзень ці два да тэракту яна бярэ старую газету і чытае: калі вы патрапілі ў нейкую экстрэмальную сітуацыю ў метро, трэба рабіць тое… тое… Што менавіта, я ўжо забылася, але гэта была інструкцыя. І калі ўсё здарылася, пакуль не страціла прытомнасць, Ксюша гэты артыкул успамінала. А ў тую раніцу было так… Яна якраз забрала свае боцікі з рамонту, апранула паліто і стала іх абуваць, а яны не налазяць… «Мама, я твае боты надзену?» — «Бяры». У нас з ёй памер аднолькавы. Матчына сэрца нічога мне не падказала… Я ж магла яе ўтрымаць… У снах перад гэтым я бачыла вялікія зоркі, нейкае сузор’е. Ніякай трывогі не было… Гэта мая віна, я пакрытая гэтай віной…

Калі б дазволілі, то начавала б у бальніцы, была б мамай для ўсіх. Хтосьці плача на лесвіцы… Кагосьці абняць трэба, з кімсьці пасядзець. Дзяўчынка з Пярмі плакала — мама далёка. У іншай ножку расціснула… Ножка — гэта даражэй за ўсё! За ўсё даражэй ножка твайго дзіцяці! Хто мяне за гэта папракне?

Першыя дні пра тэракт шмат пісалі ў газетах, паказвалі рэпартажы па тэлевізары. Калі Ксюша ўбачыла сваю надрукаваную фатаграфію, яна выкінула гэтую газету…

Дачка

…Я шмат чаго не памятаю… Не трымаю ў памяці! Не хачу! (Маці абдымае яе. Супакойвае.)

…Пад зямлёй усё страшней. Цяпер я заўсёды нашу з сабой ліхтарык у сумачцы… …Не было чуваць ні плачу, ні крыку. Стаяла цішыня. Усе ляжалі ў агульнай гурме… не, не страшна… Потым сталі варушыцца. У нейкі момант да мяне дайшло, што трэба сыходзіць адсюль, там жа ўсё хімічнае, і яно гарыць. Я яшчэ шукала свой заплечнік, дзе ляжалі мае канспекты, партманэтка… Шок… шок быў… болю не адчувала… …Жаночы голас гукаў: «Сярожа! Сярожа!» Сярожа не адгукаўся… Некалькі чалавек засталіся сядзець у вагоне ў ненатуральных позах. Адзін мужчына вісеў на стойцы, як чарвяк. Я баялася глядзець у той бок… …Ішла, і мяне гайдала… Адусюль было чуваць: «Дапамажыце! Дапамажыце!» Нехта перада мною рухаўся як самнамбула, то павольна наперад пройдзе, то назад. Нас з ім усе абганялі.

…Наверсе да мяне падбеглі дзве дзяўчыны, нейкую анучку прыляпілі на лоб. Мне было чамусьці жудасна холадна. Далі крэселка, я села. Бачыла, як яны прасілі ў пасажыраў рамяні і гальштукі, і перацягвалі імі раны. Дзяжурная станцыі камусьці крычала ў тэлефон: «Што вы хочаце? Людзі выходзяць з тунэля і тут жа паміраюць, падымаюцца на платформу і паміраюць…» (Маўчыць.) Навошта вы нас мучыце? Мне маму шкада. (Маўчыць.) Усе ўжо да гэтага прызвычаіліся. Уключаць тэлевізар, паслухаюць, і пайшлі піць каву…

маці

— Я вырасла ў савецкі час. Самы-самы. Родам з СССР. А новая Расія… я яшчэ яе не разумею. Не магу сказаць, што горш — тое, што цяпер, ці гісторыя КПСС? У мяне ў галаве савецкі лад, тая матрыца, я палову жыцця правяла пры сацыялізме. Засталося гэта ўва мне. Не выкалупаць. І ці хачу я з гэтым развітвацца — не ведаю. У той час жыць было дрэнна, а цяпер страшна. Раніцай разбягаемся: мы на працу, дзяўчынкі на вучобу, і цэлы дзень тэлефануем адно аднаму: «Што там у цябе? Калі паедзеш дамоў? Якім транспартам?» Збіраемся ўсе дома ўвечары, і толькі тады ў мяне палёгка або, прынамсі, перадышка. Я ўсяго баюся. Дрыжу. Дзяўчынкі скардзяцца: усё ты, мама, перабольшваеш… Я нармальная, але мне патрэбна гэтая абарона, гэтая абалонка — мой дом. У мяне тата рана памёр, можа, таму я такая ранімая, тым больш, што тата мяне моцна любіў. (Маўчыць.) Наш татачка быў на вайне, два разы гарэў у танку… Праз вайну крочыў — ацалеў. Прыйшоў дадому — забілі. У падваротні.

Вучылася я па савецкіх кнігах, зусім іншаму нас вучылі. Проста вам для параўнання… У гэтых кнігах пра першых рускіх тэрарыстаў пісалі, што яны героі. Пакутнікі. Соф’я Пяроўская, Кібальчыч… Гінулі яны за народ, за святую справу. Кінулі бомбу ў цара. Гэтыя маладыя людзі часта былі з дваран, з добрых сем’яў… Чаму мы здзіўляемся, што такія людзі і сёння ёсць? (Маўчыць.) На ўроках гісторыі, калі праходзілі Вялікую Айчынную вайну, настаўнік нам распавядаў пра подзвіг беларускай партызанкі Алены Мазанік, якая забіла гаўляйтара Беларусі Кубэ, прымацаваўшы бомбу да ложка, дзе ён спаў з цяжарнай жонкай. А ў суседнім пакоі, за сценкай, знаходзіліся іх маленькія дзеці… Сталін асабіста ўзнагародзіў яе Зоркай Героя. Да канца жыцця яна хадзіла ў школы і на ўроках мужнасці расказвала пра свой подзвіг. Ні настаўнік… ніхто… Ніхто не казаў нам, што за сценкай спалі дзеці… Мазанік была няняй гэтых дзяцей… (Маўчыць.) Пасля вайны сумленным людзям сорамна ўспамінаць пра тое, што ім даводзілася рабіць на вайне. Тата наш пакутаваў…

На «Аўтазаводскай» падарваўся хлопчык-смяротнік. Чачэнскі хлопчык. Ад бацькоў даведаліся пра яго, што ён шмат чытаў. Любіў Талстога. Ён вырас на вайне: бамбёжкі, артабстрэл…. бачыў, як загінулі яго стрыечныя браты — і ў чатырнаццаць гадоў збег у горы да Хатаба. Хацеў адпомсціць. Напэўна, гэта быў чысты хлопчык, з гарачым сэрцам… З яго смяяліся: ха-ха… дурань смаркаты… А ён навучыўся страляць лепш за ўсіх і кідаць гранаты. Мама яго знайшла і забрала назад у вёску, яна хацела, каб ён скончыў школу і стаў плітачнікам. Але праз год ён зноў знік у гарах. Яго навучылі падрываць, і ён прыехаў у Маскву… (Маўчыць.) Калі б ён забіваў за грошы, было б усё зразумела, але ён забіваў не за грошы. Гэты хлопчык мог кінуцца пад танк і падарваць радзільню…

Хто я? Мы з натоўпу… заўсёды ў натоўпе… Нашае жыццё будзённае, непрыкметнае, хоць мы стараемся жыць. Кахаем, пакутуем. Толькі нікому гэта не цікава, кніг пра нас не пішуць. Натоўп… маса. Мяне ніхто не распытваў пра маё жыццё, таму я з вамі так разгаварылася. «Мама, хавай душу», — гэта мае дзяўчынкі. Увесь час вучаць мяне. Маладыя жывуць у больш жорсткім свеце, чым быў савецкі свет… (Маўчыць.) Такое адчуванне, што жыццё як быццам ужо не для нас, не для такіх, як мы, яно недзе там. Недзе… Нешта адбываецца, але не з намі… Я не хаджу ў дарагія крамы, саромеюся: там стаяць ахоўнікі, яны глядзяць на мяне з пагардай, бо апранаюся я на рынку. У кітайскі шырспажыў. Езджу ў метро, страшэнна баюся, але езджу. Хто забагацеў, у метро не ездзіць. Метро для бедных, а не для ўсіх, зноў у нас з’явіліся князі і баяры і смерды. Забылася ўжо, калі ў кавярню заходзіла, для мяне гэта цяпер дужа дорага. І тэатр ужо раскоша, а калісьці я не прапускала ніводнай прэм’еры. Крыўдна… вельмі крыўдна… Нейкая шэрасць ад таго, што нас не пускаюць у гэты новы свет. Муж прыносіць кнігі з бібліятэкі сумкамі, гэта адзінае, што нам па-ранейшаму даступна. Можам яшчэ пабадзяцца па старой Маскве, па нашых улюбёных мясцінах — Якіманка, Кітайгорад, Варварка. Гэта наш панцыр, цяпер кожны нарошчвае сабе панцыр. (Маўчыць.) Нас вучылі… У Маркса напісана: «Капітал — гэта крадзеж». І я з ім згодная.