Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

У канцы вайны, хоць напружаньне баёў не слабела, а то й мацнела, паявiлася надзея выжыць. Ва ўсiх без выключэньня - ад салдата да камандуючага. Гiнуць працягвалi штодзень, а то й кожную гадзiну, але з новай магчымасьцю паявiлiся i новыя адносiны да вайны. Пачалiся малыя й вялiкiя, не заўжды прыстойныя хiтрыкi на полi бою, ва ўзаемаадносiнах з камандзiрамi. Сталi нярэдкiмi выпадкi, калi зусiм бездакорныя раней афiцэры пачалi выяўляць празьмерную засьцярожлiвасьць, а то й нерашучасьць, што блiзка межавала са злачынствам. Часам гэта кепска канчалася, часам абыходзiлася. Нарэшце, было разуменьне, што вайна ўсё сьпiша. I сьпiсвала. Усё ж начальнiцкая жорсткасьць, уласьцiвая першапачатковаму пэрыяду вайны, зьмянiлася на пэўную памяркоўнасьць, афiцэры ўжо болей-меней прыцёрлiся ва ўзаемаадносiнах. Як i заўжды ў войску, самай каштоўнай якасьцю стала паслухмянасьць, гатоўнасьць выканаць усё, што загадана, як гэта i патрабавалася ў кожнай вайсковай цi таталiтарнай сыстэме.

Гераiзм, як вядома, паважаецца на кожнай вайне, у нас жа ён стаў цi не адзiным рэальным сродкам перамогi, прадметам галоўнага клопату з боку палiторганаў, на прапагандзе якога будавалася ўся iх работа. Вядома ж, на аснове традыцыйнага сацспаборнiцтва: памiж байцамi, аддзяленьнямi, ротамi. Хто болей панiшчыць немцаў, танкаў ды кулямётаў, прасунецца ў наступленьнi. Усё падагульнялася сродкамi прапаганды i статыстыкi, старанна дакумэнтавалася, хоць i зьяўлялася па сутнасьцi плёнам палiтычнага ўяўленьня. Камандаваньне да папяровай творчасьцi сваiх нампалiтаў ставiлася цярпiма, хiба што з пэўнай iронiяй. Як, зрэшты? i да ўсёй палiтпартнадбудовы, вуха зь якой, тым ня менш, трэба было трымаць востра. Усур'ёз камiсары дапамагчы наўрад цi маглi, нашкодзiць жа - колькi заўгодна. Страявыя камандзiры тое добра засвоiлi яшчэ з даваеннага часу.

Цiкава, што ў вэрмахце не было палiторганаў, i быццам бы не было каму натхняць салдатаў як найхутчэй аддаць жыцьцё за радзiму. Гераiчных жа прыкладаў там было ня менш, чым у нашай армii. Як, зрэшты, i ўмельства, баявога майстэрства. Чырвоная Армiя за вайну наладзiла немцам адзiн буйны, армейскага маштабу "кацёл" - Сталiнградзкi, а колькi нашых армiяў зь мiльёнамi салдат i камандзiраў скончылi сваё iснаваньне ў шматлiкiх "катлах" - на Ўкраiне, у Беларусi, у Падмаскоўi. Нават ужо напрыканцы вайны, зiмой 1945 году ў Вэнгрыi, немцы амаль разграмiлi III Украiнскi фронт, што складаўся зь некалькiх армiяў, i толькi наяўнасьць стратэгiчных рэзэрваў ды некаторыя выпадковасьцi (пайшоў лёд па Дунаi i пабурыў пераправы, тым адрэзаўшы шлях на ўсход) засьцераглi ад разгрому ўсёй балканскай групоўкi Чырвонай Армii. Шырокавядомыя баявыя рэкорды нашых герояў-лётчыкаў Пакрышкiна i Кажадуба, якiя зьбiлi за вайну адпаведна 59 i 62 самалёты. Але шмат гадоў мы нiчога ня ведалi пра нямецкiх асаў-зьнiшчалькаў Хартмана i Баркхорна, якiя зьбiлi 347 i 301 савецкi самалёт. Усяго ў нямецкай армii налiчвалася каля ста пiлётаў, кожны зь якiх зьбiў больш за 100 нашых самалётаў. Цi гэта не нагода для вайсковых гiсторыкаў паразважаць пра ступенi майстэрства, таксама як i пра якасьць нашай хвалёнай авiятэхнiкi?

Каму не вядома, што жыцьцё пехацiнца на фронце самае кароткае, звычайна ў пяхоце не затрымлiвалiся. Тыдзень у наступленьнi, месяц у абароне - такi быў максымальны тэрмiн для салдата стралковага батальёна, за якiм наставаў "земаддзел" або "здраўаддзел", - як невясёла жартавалi пехацiнцы. I калi былi iншыя роды войска, якiм таксама даставалася на вайне (танкавыя, сапёрныя войскi, зьнiшчальная ды штурмавая авiяцыя), дык iхная дзейнасьць хоць бы варта ацэньвалася. Галоўнай, калi не адзiнай такой ацэнкай з боку дзяржавы было ўзнагароджаньне. Iерархiя ўзнагародаў, як i сама працэдура ўзнагароджаньня, былi ня так вызначаныя заканадаўча, як складалiся паводле пэўнай самачыннай традыцыi. Нiхто з падначаленых ня мог быць узнагароджаны раней за свайго камандзiра, нiводны начальнiк не iмкнуўся ўзнагародзiць падначаленага, калi ня быў узнагароджаны сам. Ордэны звычайна разьмяркоўвалiся зусiм не паводле заслуг, як пра тое прынята меркаваць, а ў залежнасьцi ад пасады. Ордэн Чырвонай Зоркi давалi камандзiру ўзвода, Айчыннай вайны другой ступенi камандзiру роты, першую ступень атрымлiваў камандзiр батальёна, якi пад канец вайны заслужыў таксама ордэн Чырвонага Сьцяга, самую, дарэчы, шаноўную з ваенных узнагародаў. А ўвогуле то быў ордэн камандзiраў i палiтработнiкаў дывiзiйнага зьвяна ды яшчэ лётчыкаў. Для генэралiтэту iснавалi шматлiкiя палкаводчыя ордэны. Даволi дзiўная мэтамарфоза атрымалася з ордэнам Славы, якi ўстанавiлi ў сярэдзiне вайны выключна як узнагароду сяржантаў i салдат дзейнай армii. На вайне ён быў ня надта вышэйшы за папулярны салдацкi мэдаль "За адвагу". Але ў шасьцiдзясятыя гады, з iнiцыятывы Канстанцiна Сiманава, якi зьняў дакумэнтальны фiльм пра кавалераў гэтага ордэна, апошнi дзiўнаватым чынам апынуўся прыроўненым да Залатой Зоркi Героя i ў гэткiм статусе застаецца й цяпер. Зрэшты, наогул цяжка было зразумець пэўную лёгiку ў справе ўзнагародаў, колькасьць якiх у брэжнеўскi час дасягнула сотнi, а то й болей. Кошт iх пасьля рэзка ўпаў, i, мабыць, не засталося старэйшага грамадзянiна, не ўзнагароджанага хоць бы адным ордэнам - за вайну цi за працу. I не якой-небудзь "Працоўнай Славай", а i палкаводчым ордэнам Ленiна - здаецца, самай высокай з усiх нядаўнiх узнагародаў. Старанная даярка ў перадавым калгасе мела гэтых ордэнаў болей, чым нават славуты з часу вайны маршал. Недарэчны статус ордэна Ленiна дазваляў узнагароджваць iм усiх - ад даяркi да маршала i мiнiстра. Толькi салдату на фронце ён быў недаступны, у салдата не хапала нiякай крывi яго заслужыць. Насуперак папулярнай думцы, на вайне наогул узнагароджвалi ня так i часта. Для многiх салдат, што скончылi вайну, пераможны мэдалёк аказаўся адзiнай вайсковай узнагародай, усе астатнiя пазьнейшага, юбiлейнага паходжаньня. Сьпярша за кожны ордэн плацiлi невялiкую суму (на курава), якая неўзабаве пасьля вайны была адмененая, зразумела, "паводле хадайнiцтва працоўных". Бальшавiкi, як вядома, выдатна ўмелi арганiзоўваць такiя "хадайнiцтвы".

Вайна была даўно, за паўстагодзьдзя вырасьлi новыя пакаленьнi. Шкада, аднак, што людзкая памяць пра яе ня толькi скарачаецца ў сваiх магчымасьцях, але й падмяняецца нiбы якой антыпамяцьцю, актыўна капiтулюючы перад прапагандавымi старэатыпамi. Мы перамаглi лютага ворага - нямецкi фашызм, але цi маем мы права забывацца пра кошт нашай перамогi? I якiя яе сапраўдныя мэты - цi толькi разгром фашызму? Што мы прынесьлi на сваiх штыхах вызваленым народам Эўропы? Наколькi ашчасьлiвiлi палякаў, чэхаў, славакаў, вэнграў, румынаў, балгар i югаславаў, якiя й дагэтуль ня могуць выграбцiся з выкапанага для iх рова сацыялiстычнага шчасьця? Праз паўстагодзьдзя пасьля нашай перамогi, можа, варта задаць сабе элемэнтарнае пытаньне: што мы маем ад той нашай перамогi? Вось немцы, напрыклад, не перамаглi, не перамаглi таксама iтальянцы i японцы - стрывалi грандыёзныя нацыянальныя катастрофы. Але з тых катастрофаў яны зрабiлi пэўныя высновы i ў вынiку так добраўпарадкавалi сваё жыцьцё, як нам не ўпарадкаваць яго нiколi. Значыцца, цi такая адназначная для нас наша гiстарычная перамога? Можа, тоiцца ў ёй штосьцi i яшчэ, болей для нас важнае? Цi гэта Ўладар сусьвету так адмыслова разьмеркаваў сваю боскую мiласьць: каму пустазвонства перамогi, а каму камфортнае жыцьцё? Каб усё па справядлiвасьцi, як таго i патрабуе мiлы для нашых сэрцаў сацыялiстычны прынцып разьмеркаваньня зямнога шчасьця.

Чым болей часу мiнае з памятнага траўня 1945 году, тым болей пытаньняў ставiць мiнулая вайна. Абясцэньваюцца шмат якiя зь нядаўных каштоўнасьцяў, узьнiкаюць новыя. Маладым пакаленьням здаецца, што для iх настаў час, не зьвязаны з праклятым мiнулым, якое стала заслужаным лёсам iхных бацькоў i дзядоў. Але пачакаем з высновамi. Усё ж шмат што ў сьвеце зьвязанае моцнай вяроўчынай, не разблытаўшы тугiя вузлы якой, ня надта пасунесься ў Iнчасьлiвую будучыню. Хоць гiсторыя, як вядома, нiчому ня вучыць, але й вучыцца ў сябе нiкому не забараняе. Таму, вядома, хто хоча, чаму-небудзь навучыцца. Для iншых яна - непатрэбная рэч. У тым лiку i гiсторыя мiнулай i крывавай вайны.