Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

- Ну што? Капай!

Бяз роспыту i лiшнiх словаў Казак пачаў раскопваць мяккую iмшарыну, пад якой апынуўся сьветлы, амаль белы баравы жвiр. Казак быў чалавек паслухмяны, нiколi не пярэчыў начальству, што скажуць, тое i зробiць. Да таго ж зусiм негаваркi, болей маўчаў, i нiхто нiколi ня ведаў, што яго найболей турбуе. Нават цi турбуе наогул. А мабыць, турбавала, як во цяпер, калi ён дужа хацеў курыць. Есьцi хацеў таксама, але голад для яго быў пачуцьцём звыклым, ён нямала нагаладаўся за жыцьцё, але каб не курыць?.. Без табакi ён доўга ня мог, ён тады проста маўклiва марнеў, i на абвялым, у рэдкiм валасьсi твары яго была невымоўная пакута.

Iншыя, пакрысе падыходзячы да гэтай мясьцiны, спынялiся, моўчкi, з насьцярогаю пазiралi ў раскапаны дол, чакалi. Мабыць, усе ўсё разумелi, тлумачыць нiкому не было патрэбы. Мяккi, парослы беламошнiкам жвiр ляцеў з Казаковай рыдлёўкi пад iхныя ногi - на старыя змакрэлыя боты, разьлезлыя аўстрыйскiя гамашы i нават лапцi з аборамi, як на нагах у Дзеда - дужа чорнабародага, з чорнымi густымi брывамi шарагоўца. Не страсаючы абсыпаных жвiрам лапцей, той адышоўся наводдаль i апусьцiўся на дол. Галава яго неяк сама сабою ўгнулася, унурыўся позiрк, вусны заварушылiся, нiбы творачы сьвятую малiтву. А можа, i не малiтву, можа, ён проста штось гаварыў сабе цi людзям. Разабрацца ў тым, аднак, не было каму, кожны iмкнуўся засяродзiцца ў сабе, хiба проч Кажухара. Гэты меў такое прозьвiшча, бо некалi шыў кажухi, у адным зь якiх, мабыць, быў i цяпер - несамавiтай, счарнелай ад вiльгацi апратцы з аблезлым каўняром. За пазухай перад сабой ён ашчадна трымаў правую, тоўста абкручаную нейкай анучай руку. Тыдзень таму на шашы яе добра-такi лупанула бальшавiцкая куля, i цяпер Кажухар дужа пакутаваў. Са скрыўленым ад болю, даўно ня голеным тварам ён патупаў каля людзей ды сеў побач зь Дзедам.

- Ну во, братка, як яно ўсё атрымалася...

Яму вiдавочна хацелася пагутарыць, пабедаваць, каб хоць як заглушыць боль у руцэ, але Дзед не адказаў - таму, мабыць, балела сваё.

"Атрымалася!" - паўтарыў у думках Iгар Забела, што ачмурана стаў насупраць. Трэба б неяк падбадзёрыць сябе, але ў яго проста не знаходзiлася для таго словаў. Вусны яго на момант здрадлiва скрывiлiся, вочы гатовыя былi пакрыцца сьлязьмi. Неяк, аднак, ён намогся, асiлiў нечаканую слабасьць, цьвярдзей сашчапiў голыя юначыя пашчэнкi i адвярнуўся.

Неўзабаве да выразна азначанай у iмшанiку ямiны падышлi й астатнiя; хто стаяў адвярнуўшыся, хто апанурана пазiраў на ўвiшнага Казака цi сабе пад ногi. Аўстрыяка нядоўга пастаяў сярод iншых ды, забiраючы паўколам навакол, памалу пайшоў па лесе. Каб стрымаць раптоўную немач, ён пачаў пазiраць угору, мiж хваёвых вершалiн, што цiха i мерна пагойдвалiся над голым яшчэ, бязьлiсьцевым вецьцем бяроз. Недзе там, у глыбiнi неба, плылi й плылi шэрыя веснавыя аблокi, што несьлi кудысь веснавыя дажджы - на азiмiну, пад ярыну, на родныя палi й гонi. Яму ж, Аўстрыяку, ужо ня прыйдзецца выйсьцi на поле, натрудзiць далонi аб ручкi плуга, удыхнуць хмельны пах ворнай зямлi. А так хацелася... Тое карцела ўвесь час, сьнiлася па начах. Як тры гады гiбеў у пацуковых акопах той мiкалаеўскай, як галадаў у бараку аўстрыйскага палону. Затым як уцякаў дамоў, прабiраючыся начамi праз чужыя палi й пералескi.

Камандзiр, крокi на тры адступiўшы ад ямы, як заўжды, з засяроджана стрыманым выглядам думаў сваю неадчэпную думу пра гэтых людзей. Цяпер iм патрэбна была якая гадзiна спакою, каб не пашкодзiлi тыя. Праўда, пакуль было цiха, але ён ня меў нiякай гарантыi, што цiшыня задоўжыцца i дасьць магчымасьць зрабiць задуманае.

Вядома, усё тое было жахлiва, не па-чалавечы i не па-боску, напэўна, але што ж iм рабiць? Увесь гэты жах утварыўся ня зь iхнай волi - д'ябал цi лёс падвялi iх менавiта да такога вынiку. Iншага не выпадала. Iншы быў яшчэ больш жахлiвы, з двух жахаў яны выбралi найменшы. Каб толькi давесьцi ўсё да канца, а там... А там хай жыве Беларусь! Бязь iх.

Напрыканцы ўсяго надта карцела абвiнавацiць iншых, тых, каго цяпер тут не было. Але камандзiр адчуваў, што ня трэба вiнавацiць - нi зачыншчыкаў, нi кiраўнiкоў. Рабiлi ўсе, як умелi, хоць умельства таго й бракавала. I ў кiраўнiкоў зьезду, i ў камiсара Жаўрыда. Але ўсе - ад шчырага сэрца, дзеля карысьцi народа. А што да камандзiраў палкоў, дык тыя (можа, за выключэньнем аднаго здраднiка) i зусiм паводзiлi сябе па-геройску, шчыравалi, не шкадуючы ўласных жыцьцяў. Ды марна, нiчога не пайшло на карысьць. Усё на згубу. Як заўжды, маса засталася ўбаку, не падтрымала iх Беларусь. А супраць, не памарудзiўшы, выступiла сiла, якую яны, здаецца, не ўлiчылi. А галоўнае, змарнавалi самы дарагi час - на размовы-перамовы, узгадненьнi, паразуменьнi. На дэмакратыю. А тыя не перамаўлялi, тыя знай бiлi. Цяпер вось расплачвацца. Як заўжды на вайне, галоўная плата - кроў, i плоцiць той, хто найменш вiнаваты. Як яны тут - былы камандзiр роты ды гэтыя дзядзькi-шарагоўцы. А яшчэ хлопчык... Камандзiр колькi нi думаў, нiяк ня мог пагадзiцца з пагiбельлю Валодзькi. I ня ведаў, што можна прыдумаць, як схiтрыць, каб неяк зьберагчы ягонае жыцьцё. Аднаго з усiх. Якiя цьвёрда рашылi, калi тое - дык усiм разам. Без выключэньня. Бо выключэньне знайшлося б не для аднаго. А iм трэба было не пакiнуць сьлядоў. Яно, мусiць, i правiльна, i маральна. Ды во гэты падлетак, ён блытаў усе iх лягiчныя меркаваньнi i пратэставаў супраць пагiбелi. Цi, можа, гэта ў iм самiм бунтавала яго даўняе вучыцельскае мiнулае, - хто знае.

Аднекуль здаля, з хвойнiку, пачулася трывожнае сарочае сакатаньне, пасьля яно стала блiжэй, да яго далучылася новае - збоку. Камандзiр незадаволена ўгледзеўся ў высокае гольле хвояў, i Валодзька тады згледзеў сарок. Дзьве iх зьляцелiся разам i, пераскокваючы ў голым суччы бярэзiн, сакаталi i сакаталi, трывожачы людзей. Валодзька падхапiў з долу ламачыну, падбег да iх блiжэй i шпурлянуў яе ўгору. Але сарокi толькi пераляцелi на iншыя дрэвы. Хлопец вярнуўся да ямы.

- Ня бегай, Валодзька, - цiха сказаў да яго камандзiр.

- Раскрычалiся на ўвесь лес.

- Хай крычаць...

Можа, i праўда, хай крычаць, цяпер ужо ўсё адно, абы толькi не паказалiся тыя. Валодзька ўгледзеўся ў лесавыя нетры - быццам нiкога нiдзе не было, значыць, гэта сарокi - на iх.

Тым часам Казак накапаў ужо ладныя кучы жвiру з абодвух бакоў i сам паглыбiўся ў ямiну амаль да каленяў. Здаецца, ён няблага ўгрэўся, аж спатнеў пад нiзка насунутай на лоб аблавушкай. I як чарговы раз выпрастаўся, каб шапку сьпiхнуць на патылiцу, у яму скочыў Валодзька.

- Дай я...

Безь вялiкай ахвоты Казак аддаў хлопцу кароткi тронак рыдлёўкi, якую Валодзька з iмпэтам увагнаў у жвiр.

Як Казак толькi пачынаў капаць, Валодзька быў побач, i яго бiла дрыжака, нейкая нутраная лiхаманка, хоць ён i не адчуваў сьцюжы. Увогуле ў той дзень не было халодна. Мусiць, каб як саўладаць з сабой, ён прагнуў хоць якога дзеяньня, iмкнуўся чымсьцi заняць сябе. Тыя днi, як i ўсе, ён быў галодны, ушчэнт змораны, мiнулае ночы заснуў усяго на гадзiну - сядзеў у дазоры. Але цяпер немаведама адкуль у яго ўзялiся сiлы, ён капаў, бы машына - хутка й напорыста, кiдаў i кiдаў у бакi зямлю, не паднiмаючы галавы i стараючыся нi пра што ня думаць.

Думкi, аднак, самi лезьлi ў галаву, i самыя неадчэпныя зь iх былi пра сябе. Не хацелася памiраць Валодзьку Сулашчыку, хацелася жыць. Ды, мусiць, не выпадала. Як не выпадала жыць ягонаму бацьку, шмат каму з шарагоўцаў ды камандзiраў iхнай Слуцкай брыгады. Некаторыя, можа, i ўберагуцца, думаў Валодзька, асаблiва па той бок польскай мяжы, але ня ўсе. Валодзька ўжо чуў, што камандзiраў ды кiраўнiкоў паўстаньня палякi выдалi бальшавiкам, некаторых парасстралялi ў Слуцку, iншых сем'ямi вывезьлi немаведама куды на ўсход. Пэўна, вывезьлi й ягоную старэйшую сястру Сашу зь дзяўчынкай - ведама, за такога бацьку, брата ды падпаручнiка-мужа, што адышоў за Лань, па галоўцы бальшавiкi не пагладзяць. Было дужа трывожна i клопатна i за сябе, i за iншых - родных i блiзкiх, якiм ён нiчым памагчы ня мог. Хiба апроч свае сьмерцi.