Леанiды не вернуцца да Зямлi (Нельга забыць)

Але гэтыя два былі цалкам задаволены сабою.

У Вайвадса было цяжкае жыццё.

Сын селяніна з беднай Латгаліі, краіны бяроз над азёрамі і саламяных аканіц, касцёлаў і шчымячых спеваў, ён у раннім дзяцінстве застаўся без маці. З таго часу ён ненавідзеў дактароў: урач адмовіўся пайсці да хворай, бо за ім нельга было паслаць каня і не было надзеі на багаты ганарар. Гэтая нянавісць да дактароў — хоць час змяніўся і ўрачы, вядома, былі не тыя — стала ўрэшце формай ідыясінкразіі: ён не называў іх іначай, як «жывадзёры».

Бацька хадзiў парабкаваць у багатую Земгале, капаў канавы. Такi лёс чакаў i Янiса. I Вайвадс пачаў ненавiдзець не толькi дактароў. Нельга было абразiць яго больш балюча, чым назваўшы "земгалес будзiс". Тады ён смешна злаваўся. Ён, наогул, прымаў жарты толькi ад Грынкевiча i другiх самых блiзкiх сяброў. Спакойны, як i нiвы яго Латгалii, цяжкi, як каменнi на яе скупых палях, ён быў у глыбiнi душы вельмi страсны, вельмi добры i вельмi чысты чалавек. Гэтыя страснасць i чысцiня абумовiлi ўвесь ягоны шлях.

Сялянскі хлопец, які пасвіў каровы і якога за бліскучыя поспехі ў вучэнні вясковы ксёндз хацеў паслаць вучыцца і меркаваў на сваё месца, раптам адкрыў у сабе звонкі і чысты, як крыніца, талент песнятворцы.

Песні, якія ён пачаў складаць яшчэ ў гады нямецкай акупацыі, былі простымі, мужнымі і чыстымі, як ён сам.

Парабчанская доля шмат чаму навучыла яго. I ён не стаў ксяндзом. Ён стаў адным з першых камсамольцаў ў Латвіі, калі немцы адкаціліся на захад. Гэта быў дзікі і страшны час: стрэлы ў акно, расправы. Быць тым, кім ён стаў, - на гэта патрабавалася мужнасць. I Андрэй, трохі па-інтэлігенцку іранічны, паважаў за гэта Яніса, паважаў нават за тыя рытарычныя вершы, якія ён пісаў у сваё юнацтва. На шчасце, рытарычнасць не захапіла Вайвадса на доўгі час: паступова ў ім узмужнеў самабытны і яскравы талент, той, пра які грузінскі паэт сказаў: "I здрыганецца, вершам працяты".

Яніс і зараз быў трошкі артадаксальны, але гэта была добрая артадаксальнасць абаяльнага і светлага чалавека. I Грынкевіч любіў яго.

I вось зараз… сын. Андрэй радаваўся за Яніса не менш, чым ён сам.

Хлопцы вонкава не былі цёплымі адзін да аднаго. Іх адносіны былі адносінамі добрай мужчынскай іранічнасці. Але гэта нікому не перашкаджала.

Яніс скончыў нарэшце чытаць ліст і сеў да стала.

— Езус-Марыя! — сказаў ён. — Каб ты толькі ведаў, Андрэйка, які я шчаслівы!

— Ведаю, — сказаў Грынкевіч, — мне таксама шчасна з табой.

— Еш сыр. Праўда, учарашні, падсох. Але добры.

— Хай лепей пуза трэсне, чым дабру прападаць, — сказаў Андрэй.

Налілі па чарцы бальзаму, выпілі за здароўе і доўгі век нованароджанага.

— Што Марыя? — спытаў Вайвадс.

— Спіць, я не будзіў яе.

Яніс памаўчаў. Яму цяжка было зноў пачынаць размову. Але ён, відаць, не змог замоўчаць гэтага, як паслядоўны латгалец. I таму сказаў жорстка:

— Яшчэ раз табе скажу: не падабаецца мне ўсё гэта, не тая гэта жанчына.

— А дзе лепшыя ёсць?

— Паўсюль.

— А чаму гэта яна "не тая"?

— Не тая. Жанчына павінна радасць і запал даваць або боль такі, што, здаецца, лёг бы і памёр. А гэта што? Шэрае балота звычайнага. I горш за ўсё, што ты сам гэта адчуваеш, толькі не прызнаешся. Ты паглядзі на сябе, які ты стаў? Знерваваны, прыбіты нейкі. Вершы бяскрылыя пачаў пісаць. Кінь яе, кажу, пакуль не позна.

— Сын у яе добры.

— Свайго завесці трэба.

— А ты не думаў, што заводзіць сына ад чалавека, якога не кахаеш — свінства.

— Дык чаму не пакахаць каго-небудзь?

— Тое і страшна, што я даўно ўжо не кахаю нікога. Мне амаль усё адно, з кім быць,

— Слухай, — сказаў Вайвадс, — што, урэшце, з табой такое? Мне, як другу, ты, здаецца, мог бы расказаць.

— Распавем, — сказаў Андрэй, — зараз.

Абодва маўчалі. Яніс дапытлівымі вачыма глядзеў, як Андрэй збіраўся з думкамі.

— Налі яшчэ па чарцы, — сказаў Андрэй. — Дык вось, справа пачалася дзесяць год таму… Разумееш, уся справа, напэўна, у дурацкай інтэлігенцкай мяккацеласці і ідэалізме. I яшчэ кроў: у нас у родзе ўсе палкія і заядлыя. Як завядзецца, то калі біцца, дык да смерці, калі кахаць, дык таксама да смерці, калі памятаць, дык да апошняга каменя. I з дзедам у мяне такое было, і з прадзедам. З тым дык наогул страшна скончылася. Я табе ніколі не распавядаў? Ён быў расстраляны за ўдзел у паўстанні… Ну, пра гэта я табе неяк другім разам раскажу, гэта да справы не тычыцца. Галоўнае тое, што мы вельмі страсныя і верныя людзі.

— Выпі, - сказаў Яніс, — лягчэй будзе расказваць.

Яніс глядзеў на сябра, які ўсё яшчэ не мог раскачацца, вялікімі, разумнымі вачыма.

"Езус-Марыя, — думаў ён, — як ён мне падабаецца. I прыгожага ў ім нічога няма, і сімпатычнага, у агульным разуменні, таксама, і ўсё ж…"

Грынкевіч сядзеў, заплюшчыўшы вочы:

— Гэта было дзесяць год таму… Яе звалі Алёна Століч.

Р а з д з е л III

У сорак восьмым годзе Андрэю Грынкевічу было дваццаць год, і за плячыма яго ляжала ўжо багатае падзеямі жыццё. Яно не змяшчалася ў рамкі аўтабіяграфіі, не лезла ў ніякія анкеты. Аб ім можна было толькі ўспамінаць, седзячы дзе-небудзь на травяным адхоне над ракой, калі свеціць сонца і самі змяжаюцца вочы.

I абавязкова каб поруч не было людзей.

Не таму, што яно было несумленным, гэта жыццё, а таму, што ў некаторых сваіх частках яно выломлівалася з агульнага, было непадобным на тыя існаванні, якія Андрэй кожны дзень бачыў вакол.

Быў далёкі гарадок. Жыла ў гэтым гарадку ззычайная сям'я патомных інтэлігентаў. Незвычайна было хіба толькі тое, што ў бацькі і ў маці было да шлюбу аднолькавае прозвішча: іхнія дзяды былі траюраднымі братамі.

Маці чамусьці баялася гэтага, настойліва і вельмі непаслядоўна імкнулася загартаваць розум і цела сына. Затое нічога не баяўся бацька. Ён прымушаў Андрэя вучыцца плаваць і бегаць, страляць і скакаць вярхом, і галоўнае — імкнуўся прышчапіць яму свой светлы і вясёлы погляд на жыццё.

З гэтага не атрымалася нічога. Таму што была маці з яе вечнай сур'ёзнасцю, з маўклівай, з глыбокай — аж часта да трагізму — любоўю да жыцця-подзвігу, да вершаў, ад якіх гордыя слёзы просяцца на вочы, да песняў, пасля якіх чалавек радасна і лёгка пойдзе на смерць.

I пакоі іхнія былі розныя.

У бацькі светлы, з неверагодна багатай зброяй, што вісела на танным і пацёртым, але ўсё яшчэ вясёлкавым дыване,

— Чхай на ўсё нявартае, брат, беражы сілы… Выдаткуй іх толькі на тое, што варта мужчыны… Нікога не бойся… Нікому не давай наступіць табе на нагу, хоць бы ён быў богам… Пагарджай здабыткам і грашыма.

А ў маці пакой быў заўсёды трошкі замглёны: мо з-за штораў, мо з-за язміну і бэзу, які яна палка любіла і заўсёды вырошчвала пад сваімі вокнамі. Тут быў зусім іншы пах: хвойнай свежасці, кніг, кветак. Тут былі зусім іншыя гукі: парыпванне маснічын і амаль няўлоўныя гукі фартэпіяна — матухна грала сама сабе, вельмі любіла Грыга і Шапэна, зрэдку Бетховена і Шуберта, якога лічыла музычна цяжкаватым і, - што зусім ужо было дзіўна, — напаўзабытага Персэля.

I, галоўнае, тут былі зусім іншыя словы, прыгожыя і трывожныя.

— Бацька мае рацыю, не трэба нікога баяцца. Але ў яго гэта неяк неакрэслена, быццам ён не разумее, што да мужнасці трэба ісці праз ахвяры, часта — праз смерць. А дарэмна… I таму атрымоўваецца, што ў яго проста гожая смеласць, а ў маіх дзеда і бабкі была — мужнасць. Адзін не баяўся расстрэлу, другая — Сібіры.

Матуля ўздыхала:

— Зрэшты, табе рана гэта ведаць, хоць ты і развіты хлопчык.

— Раскажы.

— Пра гэта — не. Скажу, калі ты зможаш утрымаць у памяці. А табе раскажу друтое, каб ты ведаў, чаго часам бывае варты адзін чалавек… Быў у Чэхіі адзін вучоны. Гэта быў час, калі чэхі пасля шматвяковага нямецкага панавання пачалі абуджацца, Яны захацелі мець сваю культуру, свае кнігі і музыку. А немцы сказалі ім, што нічога такога ў іх не было, а таму і ў будучым не можа быць.