Выбраныя творы

- ...Дык ты, Язэп, заўтра прыйдзі да мяне, дык мы аб паніхідзе пагаворым...

Поп моўчкі прысеў каля мяне, павадзіў пальцамі па бровах і закурыў. Моцна запахла добраю самарослаю табакаю, дым гэты змяшаўся з пахам вымазаных варволем папоўскіх ботаў і потам яго шыі. Суконная вопратка дзядзькі Язэпа пахла пыльным бульбянікам і сухім выветраным хлебам; ад усяго гэтага хацелася драмаць.

- Ну то як? - сказаў поп. І, сказаўшы, адвярнуўся ў другі бок ад маўклівага дзядзькі Язэпа. - Гэта ў цябе, Язэп, ад таго, што занудзеў ты па Міхалу. Паспакайней трохі.

І пайшоў у свой бок, раптам усхваціўшыся.

- Не сумуй, дзядзька, - сказаў я.

- Нуда агарнула.

І гэта сказаў ён слаўна, бо не скардзіўся, а выказаў факт. Да нас падышоў раптам Тамаш Арлоўскі - барадаты і моцны стары, з другога канца вуліцы.

- Я да вас, хлопцы.

- Ну?

- Зрабеце маёй жонцы хату.

- Гавары, чаго прыйшоў?

- Я ж гавару. Дошкі ў мяне ёсць, толькі ж вельмі сукаватыя, ёсць без сукоў, ды ў гразі - гэблі патупіце!

- Што, твая старая памерла?

- Але.

- Нешта ж яна мала хварэла. Не чутно было.

- Тыдзень.

- А-а-а...

- Нястраўнасць гэта ў яе. Павячэрала, а назаўтра не ўстала з пасцелі.

- Ага.

- Дык можа б ты цяпер за работу, Язэп, узяўся?

- Цяпер то я не магу, заўтра зранку можна будзе. Толькі дай ты мне добрых памочнікаў; прасі Мікалая.

Тамаш глянуў у мой бок.

Рабіць труну з дзядзькам Язэпам! Я быў малады, і ў маёй сталасці былі некаторыя элементы надуманасці. Часамі яны неўзаметку пачыналі сплываць. Але я з малаком мацеры атрымаў людскую прывычку, хоць часам і нявінна, хітраваць. І я сказаў:

- Калі часу няма, ліха на яго. Бацька нездароў, дык я адзін.

- Ды што табе гэты час? Што, ты ўміраць ніколі не будзеш?.. Але, праўда, табе яшчэ далёка.

«Значыцца, пачаў ён вымяраць мяне меркаю смерці, - падумаў я, - годзе ламацца».

І я сказаў:

- Добра.

- Дай яшчэ аднаго, - сказаў дзядзька Язэп.

Тамаш моўчкі пастаяў і пайшоў.

І тут выйшла незвычайнае ў гэтую хвіліну з дзядзькам Язэпам. Ён затрос барадою ад смеху, трос галавою.

- Чаго ты, дзядзька?

- Тамашыха памерла! Павячэрала, кажа, як мае быць, а назаўтра з пасцелі не ўстала... Нястраўнасць! Як ты думаеш, сынку, колькі пудоў яна важыла?..

І раптам змоўк ён, узяўся рукамі за калені, пасядзеў так трохі і ўстаў.

- Хадзем, сынку.

- Зараз.

Ён пайшоў, а я сяджу адзін і думаю:

«Што гэта ў яго? Няўжо гэта толькі затым, што Міхал сын яму, а Тамашыха чужая і любіла паласкаць косці другіх?»

Я падумаў аб гэтай таўстой, грузнай, як хмара, жанчыне. Куды ні ідзе - усё жуе нешта, каго ні стрэне - правядзе зіркам мізэрнага абгавору...

- Братка Міхал, - сказаў я ціха, - ёсць жа людзі, смерць якіх не выклікае думак змагацца з прыродай... Але ты памёр!

Ціха было на вуліцы і ў папоўскім садзе... Дося сядзела з практыкантам на прызбе. Я ўстаў, каб ісці, але, адышоўшыся, не мог не пастаяць трохі - мае філасафічныя развагі ад мяне ўцяклі, бо хвалі душы не былі вялікімі.

- Досечка, - шэпча ён, - міленькая...

Яна маўчыць, і яны зліваюцца ў адну цёмную постаць...

Слаўна глядзяць на мілую зямлю ціхія зоры.

III

У доўгім Тамашовым гумне, на вільготным таку, мы робім Тамашысе труну. Моцны, як дуб, на тоўстых звязістых нагах, стаіць на мяккіх стружках дзядзька Язэп з алоўкам у руках і рысуе па каструбаватых дошках лініі, а мы ўдвух - я і Астап Варывончык - сядзім вярхом на абструганай дошцы і габлюем яе «бараном».

Дзядзька Язэп сягоння зусім маўчыць, скажа толькі некалькі слоў, калі трэба, аб труне ды дошках; ён паволі тупае вялікімі ботамі, сагнуўся нейк шырокаю спіною, і на вусах яго пілавіны - былі яны на рукаве, а рукавом ён разгладжваў вусы.

Сягоння я забыў трохі пра дзядзьку Язэпа і ўпікаю сябе гэтым, зусім не думаю і аб Міхале; у мяне ў галаве, па жылах тупа стукае кроў, галава трохі баліць, і думкі неяк атупелі - некуды згінула з самай ночы вастрата, задрамалі мае ўсякія развагі. Упарта і без патугі думаецца толькі аб адным - аб маленькай смуглявай Досі. Салодкі смутак апаноўвае мяне.

Астап Варывончык, як заўсёды, вясёлы, падморгвае мне хітрымі вузкімі вочкамі і раз-поразу аблізвае губы.

- Чаго ты мне падморгваеш?

- Чаго ты так звяў сягоння?

- Не выспаўся.

- Ну, пэўна ж, што гэта не ад лішняга сну.

Я маўчу.

- Я, як быў малодшым, дык чорт яго калі і спаў - бабы спакою не давалі. Але я быў за цябе мацнейшы, вялым ніколі не быў.

Я зноў маўчу.

- Ты што, бабу маеш?

У мяне з'яўляецца патрэба пачухаць каля вушэй.

- Пот, - гавару я.

Астап Варывончык хітра не спускае з мяне вачэй.

- Пот, - зноў гавару я.

І маўчу. У мяне злосць на Астапа Варывончыка. Чаго ён дапытвае мяне, чаго варушыць тое, ад чаго смутак мучыць мяне. Твар яго проста перада мною. Гэта круглы і рыжы твар, малады і сыты; толькі тонкія маршчынкі і сінія кругі пад вачыма, і галава пачынае лысець. Дзядзька Язэп глядзіць мне ў вочы з хвіліну, пасля, як бы аб чым дагадаўшыся, вызваляе мяне з майго становішча:

- Ідзі, Мікалай, мне тут у гэтай дошцы капт згаблюй - я збіваць пачну.

Цяпер я зусім упэўніваюся, што ён ведае, аб кім я думаю. І мне прыемна глядзець на яго сухую і моцную, прысадзістую постаць. Я іду да яго, а Астап Варывончык запускае руку ў белыя стружкі ў кутку - нядаўна прыходзіў да нас у гумно Тамаш, прынёс нам бутэльку гарэлкі і сухой кілбасы на закуску.

- Пеце, браткі, ды канчайце, - сказаў ён, - жонка хаты не мае.

- Няўжо злуе на цябе твая жонка за гэта? - ухмыльнуўся Астап Варывончык. Маўчыць, хоць бы слова.

Мы прымецілі, што ён ужо паспеў выпіць... Да яго ў хату ідуць людзі - бабы ўсё найбольш. З мужчын адзін толькі стары Апанас Ярмаліцкі - дый той у хату не заходзіў - угледзеўшы нас у гумне, ён падышоў цераз агароды і пагаварыў з намі трохі аб пагодзе і спелых гарбузах.

Цяпер Астап Варывончык налівае з бутэлькі ў вышчарбленую шклянку і падносіць дзядзьку Язэпу. Той трохі выпівае і аддае назад.

- Чаму не ўсё?

- Не хачу.

- Цяпер ты, Мікалай, дапівай.

Ён яшчэ трохі падліў мне, і я выпіў. Сам Астап выцягнуў цэлую шклянку, і мы закусваем сухою кілбасою. Дзядзька Язэп паволі жуе, стоячы пасярод тока. Неўзабаве з'яўляецца Тамаш і прыносіць нам два селядцы - сяк-так аскрэбаныя і паклычаныя пальцамі.

- Хоць бы ты, сынку, піў, - гаворыць ён мне, - можа аслабеў, габлюючы, дык от выпі яшчэ чарку.

- Не пі, - абарочваецца да мяне дзядзька Язэп, -зашкодзіць.

І, як бы апраўдваючыся, звяртаецца да Варывончыка і Тамаша:

- Што ж з яго будзе за работнік, калі ён нап'ецца?

- Можа вам дошчак не хапае? - клапоціцца Тамаш.

У гумно раптам з'яўляюцца двое - вяртлявы і маленькі Пятрусь Міхалінчык і доўгі, тонкі і пануры Яўхім Стрыгун, з вострым тварам, белымі валасамі і босы. Я гляджу на гэтую маўклівую і нейкую нясмелую постаць, і мяне апаноўваюць думкі, што гэта, мусіць, прырода стварыла яго такім для таго, каб якой-небудзь чулай натуры па-брацку трохі пасмяяцца над ім, а пасля над ім жа горка заплакаць. Ён глядзіць на нашу работу, і на твары яго, поўным рабацення, застыла нясмешная ўсмешка. Пятрусь Міхалінчык весела садзіцца каля Астапа Варывончыка, ляпае яго рукою па калене і падае голас:

- Я нюхам чую, дзе п'юць. Яўхім мне памог: пацягнуў носам ды кажа - хадзем.

- Жартуеш, - апраўдаўся Яўхім.

- Я вам прынясу, хлопцы, другую шклянку, - па-гаспадарску клапоціцца Тамаш.

- Хопіць і гэтае.

І я не ўспеў агледзецца, як Пятрусь Міхалінчык ёмка выпіў, крактануў і ўзяў кусок селядца. Тамаш паднёс Яўхіму. Той спачатку адмовіўся, а пасля, бачачы, што яго больш не просяць, узяў і выпіў. Адламаў кусок кілбасы, агледзеў прытульную мясціну на дошках, каб спакойна было есці, сеў і пачаў паволі жаваць. Рэшту гарэлкі дапілі неяк раптоўна Варывончык з Міхалінчыкам і адразу сталі смешна-вясёлымі.