Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам [сучаснае польскае мысьленьне]

У Гвiо чытаем: «Паймо маральнага правiла, нават толькi ў сэнсе загаду, прадугледжвае ў якасьцi пазытыўнай перадумовы ня проста паймо магчымасьцi непазнавальнага, а ўяўленьне сабе ягонай натуры i ўрэшце ўзьдзеяньне нашай волi сувiта на ягонае будучае зьдзейсьненьне (...). Будучы спачатна загадам, непазнавальнае ўжо ёсьць толькi пытаньнем» [139].

У падыходзе Гвiо ў працы 1885 году чуецца рэха блэйкаўскай крытыкi thou shalt not morality канца XVIII стагодзьдзя i нiцшэанскай дыскусii з канвэнцыйнай маральнасьцяй, але ў ёй можна ўгледзець пэўную традыцыю, узьнятую Дэрыдом, традыцыю, у якой такiя поймы, як «абмыл», «Другi», «прадуктыўнасьць» належаць да супольнай парадыгмы.

* * *

Для Дэрыды думка распачынаецца з абмылу. Уводзячы ў 1968 годзе ў абыходак мовы фiлязофii слынную катэгорыю differance, ён засьцерагаецца, што ў ягонай iнтэрпрэтацыi гаворка iдзе аб у iсьце пэўным абмыле, якi хоць i «грубы» (grosse faute d’ortographe), але ўмагчымляе ўзьнiкненьне крытыкi фiлязафiчнай артадоксii, а таксама канвэнцыйнасьцi i «ўяўнасьцi» (bienseance) ейных прынцыпаў. Папярэджваючы, што ён будзе гаварыць аб лiтары a, якую ён наўсуперак правiлам артаграфii ўпiсвае ў графiчную форму слова difference, замяняючы яго на differance, каб даць усьвядомiць чытачом, што шляхi мысьленьня праходзяць паўз грубы артаграфiчны абмыл i абмiнаюць правiлы, якiм падпарадкоўваецца правапiс, i законы, якiя кiруюць пiсаным словам i надаюць яму ягоную ўяўнасьць [140].

Тое, што на пачатку дэканструкцыi знаходзiцца «абмыл», цягне за сабой важкiя насьледкi. Па-першае, акрэсьленьне «на пачатку» павiнна прымацца як толькi пэўны «спосаб маўленьня», таму што абмыл, адхiляючыся (як сам Дэрыда падкрэсьлiвае ў зацытаваным фрагмэнце) ад правiльнай нормы, адразу стаўляе пад сумлеў сваю «арыгiнальнасьць». Паколькi ён увыразьняецца «на фоне» i «супраць» нормы, ён ня можа ўяўляць сабой «пачатку». Гэтае апошняе паймо, як i катэгорыя «канца», паддаецца ў дэканструкцыi грунтоўнай рэiнтэрпрэтацыi [141]. Па-другое, абмыл уводзiць спаважныя парушэньнi ў мэханiзмы (аўта)iдэнтыфiкацыi: кажучы, што нешта ёсьць «абмылам», мы заразом абумоўлiваем, што ёсьць «праўдзiвае» («абмыл» як сьцьвярджэньне факту няправiльнасьцi) i «непраўдзiвае» (а «абмыл» ёсьць «фальшам», «камэдыяй памылак», спакмянi й поймы якога падаюцца нечым такiм, чым яны ня ёсьць i ў сувязi з гэтым абарачаюцца ў коле ўявы i iлюзii далёка ад «праўды»). У абсягу differance, як у прасторы кожнага абмылу, поймы ёсьць i ня ёсьць самымi сабой, а гэта азначае, што, не адмаўляючы аднаго iхнага сэнсу, мы не скасоўваем усiх iншых iхных магчымых значэньняў. Гэта, у сваю чаргу, прыводзiць да высновы (хоць, вiдавочна, не «канчальнай», паколькi ў дэканструкцыйных працэдурах якiя-любя высновы могуць быць толькi «папярэднiмi») аб недыялектычным характары differance. Таму ейны мэханiзм не замыкаецца, як дзеяньне гэгелеўскай трыяды, ва ўздоленьнi i пакiданьнi за сабой, перасягненьнi або «вытрымваньнi» (Aufhebung) супрацьлежнасьцяў, а наадварот — у iхным адначасным апэраваньнi, не прывiлюючы (шляхам наданьня яму вышэйпаложанага характару) нiводны з элемэнтаў. У «Positions» Дэрыда напiша, што differance азначае разрыў з усёй сыстэмай Aufhebung i спэкулятыўнай дыялектыкi [142].

Загэтым differance ёсьць мадэляй пэўнай або няведамай да канца ёмiстасьцi кажнага пайма: яно заўсёды захоўвае ўсе «сьляды» (traces) узьдзеяньня iншых катэгорыяў, не «забывае» найбольш адцягненыя этымалягiчныя або фiлязафiчныя асацыяцыi, нават (а можа перадусiм) тады, калi яны парушаюць зьнiтаванасьць i лягiчную празрыстасьць прасьцягу значэньняў, у якiм яны зьяўляюцца. Адначасна памяць, формулай якой ёсьць differance, ня толькi захоўвае сьляды (паколькi б гэта было навязваньнем differance памяцi, зразуметай адно як «архiў», роля якога — пасіўнае перахоўваньне дакумэнтаў), што стварае iм магчымасьць актыўнасьцi. Differance як абмыл ёсьць несупынным змаганьнем сьлядоў памiж сабой, якое нiколi не атрымае завершаньня. Таму differance як памяць ня ёсьць нi распазнаваньнем супольнасьцi досьведу (тое, што ангельская фiлязофiя вызначае пры дапамозе тэрмiну recognition), нi прыгадваньнем сабе паасобных эпiзодаў зь мiнуўшчыны (recollection), нi таксама ўрэшце таталiзуючай вiзiяй цэласьцi, якой ёсьць плятонаўская anamnesis i якая для Дэрыды лучыцца з гегелеўскiм прыгадваньнем (Errinerung), анамнэзійным укараненьнем [143]. Differance, у пайме якога крыюцца адносiны да часу (паклiкаючыся на Лiтрэ Дэрыда аргумэнтуе, што францускае differ крые ў сабе два апрычоныя значэньнi, зь якiх адно — гэта «спазьняцца», «адцягваць») i прасторы (другое значэньне гэтага дзеяслова — гэта «вызначаць розьнiцу памiж», «адрозьнiваць»), выяўляе дзьве немагчымасьцi. Першая — гэта немагчымасьць вывальненьня ад мэханiзмаў дыфэрэнцыяцыi (чаго клясычным прыкладам ёсьць мовазнаўства дэ Сасюра); другая — гэта немагчымасьць перажываньня часу цяпер, часу бесьпярэчнай прысутнасьцi, што было мэтай плятонаўскай (а таксама i гегелеўскай) anamnesis: «...anamnesis адносiцца да валадарства памяцi, якая ў стане ўзьняць развагу на ўзровень, што знаходзiцца вонках усялякага часу. Iндывiд, якi паспытаўся такога роду расшырэньня сьвядомасьцi, трактуе падзеi як сучасныя, адцягнутыя ад сваiх гiстарычных вытокаў...» [144].

Таму нельга разглядаць катэгорыю Дэрыды, не зважаючы на гэтае аснаватворнае адкрыцьцё Другога (грэцкае allos), якi несупынна папярэджвае «маё» зьяўленьне. У тым, што я магу сказаць «я», я абавязаны Другому, якi адкрывае i мне мяне самога; перш як зьявiлася нейкае паймо, яно ўжо мела свайго Другога. Iснаваньне «настроена» на Другога, якi заўсёды ажыцьцяўляе сваю цiхую працу ў абсягу кожнага спакмяня, працу, заданьнем якой ёсьць (дэ)канструкцыя тоеснасьцi так, што я не магу ўжо думаць нi аб сабе, нi аб сапраўднасьцi як аб аднородным, адзiнагалосным iснаваньнi. Таму можна сказаць, што гэная «настроенасьць» — гэта адначасна i «расстроенасьць», паколькi ў дзеяньнi differance цяжка пазбыцца падазрону аб пэўнай «хваробе». Калi мы кажам аб крызысе цi аб (дэ)канструкцыi тоеснасьцi, мы немiнуча наблiжаемся да той мяжы, якая аддзяляе тое, што яснае i «здаровае», ад таго, што цёмнае i «хворае». Але гэтая рэфлексiя ня ёсьць настолькi слушная, наколькi мы будзем памятаць аб значэньнi, якое надаў «хваробе» Нiцшэ. У ягоных творах хвароба палягае ў забыцьцi (сьвядомым або не) аб целе, аб фактуры i «тэкставасьцi» iснаваньня ў iмя «тагабочнага сьвету» (глянь песьню «Аб жыхарох тагабочнага сьвету» ў I частцы «Так сказаў Заратустра»). Differance дапамагае паўтараць нiцшэанскую апэрацыю ачышчэньня думкi Захаду: трэба схiлiцца над тым, што нiбыта «хворае» («цела», але таксама i такiя важкiя поймы, як «праўда» або «прысутнасьць»), дзеля таго каб выявiць ягоную неадназначнасьць (якая ўваччу Захаду становiць сабой пагрозу i сымптом хваробы) як праяву здароўя i радасьцi. У кожным пайме адбываецца цiхая праца, зьмешчаная ў двукосьсе [145], што i ёсьць праявай гэнай «расстроенасьцi», якая выклiкае тое, што кожнае слова нясе ў сабе схiльнасьць да ўслухоўваньня Другога (безь якога яно ня можа поўнiцай iснаваць), а таксама тое, што гэтае слова выглядае як вонкава расколатае, ня гладкае, як скульптура, а зморшчанае, як скура твару (што ў сьвеце павярхоўна вызначанай харашынi можа быць «заганай» i нават «хваробай»). Цяпер зразумела, чаму Дэрыда ў тэксьце, прысьвечаным differance, кажа таксама i аб «алергiчнасьцi» як пэўнай мадэлi ўспрыняцьця Другога, як ня толькi быцьця, адрознага ад мяне (як у францускiм тэрмiне different), а таксама i палемiчнага што да мяне (што выражае тэрмiн differend). Differance — гэта неадчэпная «настроенасьць» i «растроенасьць» што да заўсёды прысутнага ў слове Другога, заўсёды дзейнага ў слове як магутная (контра)сiла. Differance — гэта апiсаньне быцьця як алергiчнага iснаваньня («алергiчны»: ад грэцкага allos — «iншы» i ergon — «дзеяць»).