Апошняе каханне князя Мiндоwга (на белорусском языке)

- Чаму ж нядоўгi? - сурова не пагадзiўся Войшалк. - Ты ж, Астап Канстанцiнавiч, быццам яшчэ жывы. А хiба мала табе гадоў? - I асудзiў: - Чаго жалiцца! Богу i аднаго дня нашага жыцця хопiць, каб вырашыць, хто атрымае жыццё вечнае.

- Можа i гэтак, - ухiлiўся ад згоды Астап i неакрэсленым кiўком на некага дадаў: - Каму жыццё вечнае, каму пакуты вечныя! Хто што заслужыў! А ўсё адно век наш нядоўгi, iгумен Раман, што нi кажы.

Войшалк i не стаў казаць. Скардзiцца гэты разанец, што век нядоўгi. Хто ж вiнаваты? Цi не ягоны бацька роднаму брату век скарацiў? Усё страцiлi ў сваёй Разанi, з полаўцамi па стэпе гойсалi, цяпер нанова жыццё пачынае - вось i нядоўгi. Зайздросны ён да чужой удачы, падумаў Войшалк. Ды што Богам прызначана, ад таго нiякi палавецкi конь не ўратуе. Хрыстос трыццаць гадоў пражыў - не скардзiўся, што век нядоўгi. А пусты чалавек сто пражыве - i мала яму, не хапiла.

Ён не прыкмецiў, як каля яго апынуўся бацька. Усе пацiху, паадсоўвалiся, яны засталiся каля агня ўдвух.

- Не магу, Войшалк, прыняць, што яе няма, - сказаў Мiндоўг. - Нiколi не думаў, што буду хаваць Марту. Заўсёды быў упэўнены - яна мяне пахавае. Хоць бы з-за рознiцы ў гадах раней памру. Цi з вайны прывязуць укрытага рагожай. Цi пляменнiкi Таўцiвiл, Ердзiвiл зарэжуць на ловах зiмой. Таўцiвiл пакуль што не зарэзаў, Ердзiвiл памёр, ужо не зарэжа. Вось стаю жывы. А ўсё дагары нагамi. Сэрца балiць. Быццам мне палову сэрца адсеклi. Ведаеш, мы ж без словаў адно аднаго разумелi. Яна мае думкi ўгадвала. Я разважаць пачынаў, а яна ўжо рашэнне называла. За дзесяць гадоў аднойчы толькi пасварылiся. Пэўна, я памыляўся. Эх, як нашае жыццё хутка прамiльгнула! З тваёй мацi нас бацькi ажанiлi. За мяне яе глядзелi, за мяне дзядзькi на заручыны ездзiлi. Упершыню на вяселлi жонку i ўбачыў. Нiхто i не пытаў, цi падабаецца яна мне, цi хачу яе ў жонкi. I яе не пыталi. А Марту я сам знайшоў. Убачыў, сэрца ўскалыхнулася, сцiснула - не магу без яе, смуткаваць буду, калi з Вiшымунтам застанецца. А цяпер яна з богам, а я зноў адзiнокi. Сумны гэта занятак - жонак сваiх на той свет праводзiць. Можа, i я неўзабаве пайду за ёй услед. Тады ты, як памру, бяры ўладу i нiкому не вер. Бяры ўладу, рыззё гэтае на тырчок у камору, кальчугу паверх кашулi насi, не здымаючы, i ажанiся. Каму можна верыць - дык гэта жонцы i дзецям, пакуль у гады не ўвайшлi. А калi жонка памiрае, дык i не застаецца нiкога побач. Чужыя ўсе, у кожнага свой клопат на ўме, свая хiтрасць. Вось стаяць, - бацька кiўнуў у бок ваяводы i варты, - адданыя яны мне, так. А таму адданыя, што iншага няма, каму iхная адданасць патрэбная. Я сыду, ты прыйдзеш, табе будуць адданыя. А калi чужынец тут уладкуецца, ён сваiх прывядзе, а гэтых выставiць цi задушыць. Вось на чым вернасць ураднiкаў трымаецца. А з жонкай - як iголка з нiткай. Калi ў Варуце нас яцвягi ды русiны асаджалi, усё мы з Мартай зведалi. I страх, што заб'юць, i брыдкасць, што трэба падкуплiваць немцаў, i сваю перамогу. Не магу сябе зараз у адзiноце ўявiць. Адно - першым памерцi, другое - сiрацець i канца свайго веку ў турбоце чакаць. Нiколi яшчэ мне так сумна не было. Ужо ўсiх сваiх братоў i сясцёр пахаваў, i бацьку, i мацi, i тваю мацi... А кажу праўду: такога смутку на душы не было. Можа, заўтра захопяць мяне справы, i здымецца боль, але гады мае не тыя, каб назад не азiрацца. Што ў мяне наперадзе - анiчога: ну, яшчэ ў адзiн наезд выправiцца, дзяцей падняць. Гады праз тры ў сядло без парабка не сяду. Ты, калi раней памру, братоў даглядзi, а потым можаш зноў у свой манастыр, калi захочацца. Яны без цябе адны моцна не стануць, не дадуць iм братанiчы... А ты рашучы, няхай лепш наш род усiмi тут ўладарыць, чым над намi нехта са сваякоў падымецца...

Войшалк стаяў нямым слухачом, ведаючы, што не чакае бацька нi спачування, нi пытанняў; маўчы i зважай, калi табе сэрца адкрываюць. Рэдка гэта здараецца. У яго з бацькам першы раз за жыццё.

6

Ранак перад пахаваннем Войшалк правёў за малiтвай у Барысаглебскай царкве. Дамавiну з Мартай прынеслi на могiлкi папаўднi. Зноў накрапваў дождж, твары ва ўсiх былi мокрыя, не зразумець - слязьмi цi дажджом абмытыя. Бабы старанна галасiлi, а калi дамавiну паставiлi на край магiлы, пастаралiся адзначыць князеў смутак такiм галашэннем, нiбыта самi былi асуджаныя легчы побач княгiнi ў сырую зямлю. Ад хрыплых адчайных распеваў - "Ой, на каго ты нас пакiнула...", "Ой, неба плача, дзеткi-сiрацiнкi адны застаюцца, нiхто iх не пашкадуе...", "Ой, на каго ты мужа свайго пакiнула. А як яму жыць без цябе, а хто яму слова скажа, хто яго сустрэне..." у Войшалка калола ў вушах i сэрца ныла ад раздражнення: нi папа, нi адпявання бацька дзеля нябожчыцы не пажадаў - адны гарластыя старыя, толькi душу рвуць. Дзецi заразiлiся нястрымным плачам i кiнулiся да труны клiкаць мацi. Агна ўпала на каленi каля сястры. Нават Мiндоўг не ўтрымаў слязы пад надрыўнае гараванне наваградскiх плакальшчыц. Бабы пагаласiлi яшчэ з чвэртку гадзiны i ўрэшце зацiхлi, як зацiхае агонь пад шамаценне дажджу.

Кiнуўшы жменьку пяску ў магiлу i перахрысцiўшы труну, аб якую грукалi камякi зямлi, Войшалк з могiлак паехаў у манастыр...

А праз два днi наведаў скiт нечаканы госць - Астап Канстанцiнавiч - i ашаламiў Войшалка весткай, што вялiкi князь на памiнках жонкi трэцi раз ажанiўся.

I пераказаў падрабязнасцi гэтага iмклiвага дзiўнага вяселля. Пачыналiся памiнкi як заведзена; пад пагрозай шыбенiцы нiхто на свеце не здолеў бы здагадацца, чым яны завершацца. Памiнаць князь пачаў таксама па-чалавечы: уцiраў слязу, жалiўся, што не стала ў дзяцей мацi, у яго - жонкi, ва ўсiх княгiнi. Казаў, што ўсе людзi яе аплакваюць, i багi на небе плачуць, гэта iхныя слёзы дажджом пралiваюцца - такая цудоўная была душа ягоная жонка. Потым сказаў: можа, яна з намi зараз i чуе нас. Няхай ведае, што мы аб ёй смуткуем i заўсёды будзем смуткаваць. Потым прыгадаў, як любiла сыноў i як усiх людзей шкадавала. I папрасiў усiх памянуць нябожчыцу ўдзячным словам. Ну, усе i старалiся, расказвалi, магчыма, хто i выдумляў, каб спадабацца князю. Так услаўлялi i ўзносiлi, што вялiкаму князю хоць кладзiся ды памiрай з гора ад такое страты...

Ён усе пахвалы выслухаў, усiм дзякаваў за добрую памяць аб жонцы, а потым сказаў пiўнiчаму: "Налi! Апошняю волю княгiнi мушу выканаць!" Усе, зразумела, вушы навастрылi - пра што тая воля, можа, каму якi дарунак перад смерцю прызначыла, можа, iм што якое з яе апошняй волi перападзе? Князь узняў келiх i раптам жорстка, так што ўсе напужалiся, паведамiў народу, што багi дазволiлi яму пачуць запавет жонкi, i лепш ён памрэ, чым яго парушыць. А запавет такi. Пакiдаючы гэты свет, княгiня Марта загадала апошнiм шэптам: "Хачу, каб мая любая сястра Агна, якая мне жыццём абавязаная, стала прыёмнай мацi маiх сыноў Руклi i Рэпiка i тваёй, князь, жонкай! Тады будзе мне спакойна на тым свеце, ведацьму, што дзеткi мае пад надзейным даглядам!"...

Скажу табе, iгумен Раман: такая цiшыня за памiнальным сталом настала, як на моглiцах узiмку. Усе здранцвелi. Усялякае на гэтым свеце здаралася, усялякае людзi бачылi, i я розныя дзiвы бачыў, але такога, здаецца, яшчэ не было, каб на памiнках вяселле гуляць. Калi б наадварот было - на вяселлi памiнкi, дык усiм звычнае: часцяком здараецца, што пасля вяселля трэба некага хаваць, хто занадта напiўся цi моцна пабiўся. А тут i сватоў не было, i пра маладую не чулi - жывога князя жонку замуж узялi.

- Далей што? - спытаў Войшалк, адчуваючы, як сцiскае яму галаву абручом боль.

- Ну што, знямелi, зразумела, усе, як нябожчыкi, гуку не чутно, хто ж рот адкрые, - сказаў Астап, - а нальшанская княгiня паднялася i ў вочы князю Мiндоўгу выгукнула: "Я тых словаў не чула i такую волю не прымаю!" I пайшла клiкаць сваю ахову, на каня сядаць, ехаць дамоў. А ваявода Сiрвiд клiкнуў замкавую ахову. Падобна, што трымаў сотню напагатове, можа, князь з iм папярэдне дамовiўся, мяркуючы атрымаць нязгоду стаць новай жонкай. Сiрвiд крычыць нальшанцам: "Кiдайце, хлопцы, зброю, калi жыць ахвота!" А княгiня iм: "Не кiдайце!" I Мiндоўг выйшаў: "Тут я гаспадар, а не мая жонка! Схавайце мечы i прэч адсюль!" А тыя: "Як нам наша княгiня загадае!" А тая: "Не скарайцеся! Абаранiце мяне!" I замест прыстойных памiнак - сеча на замкавым двары, лютая злосць, кроў. А тых кравянаў - паўтара дзесятка. Атачылi iх, дзiдамi колюць, мечамi б'юць, ботамi плюшчаць. А на гэты шум, лямант, ляск мечаў мазуры пачалi грукаць у дзверы. Падманулiся, што гэта iх палякi ратуюць, з-за iх бiтву вядуць. Крычаць у адтулiны: "Ксёнжэ Конрад тутай!", "Тата! Ванда тутай!". Нейкiя Лешкi ды Мешкi: "Естэсьмы жывы! Збiце клудку!". Мiндоўг мечнiку Радвайлу кiўнуў: просяцца - адчынi. Той засаўку зняў, дзверы расчынiлiся, мазуры скопiшчам вывалiлiся, на вачах слёзы шчасця - уратаваныя, наесцiся можна, не прыдзецца выкуп плацiць, а замест волi стаiць процi iх мядзведзь Радвайла з мечам i такiя ж каржакаватыя кметы з дзiдамi. Гэтак зрабiлася iм страшна, што самi ў камору сваю задам уляцелi. Вось такiя памiнкi атрымалiся, iгумен Раман: адны памiнаюць, другiя крывёй мыюцца, iншыя з мазурскага глупства рагочуць. Потым кравянаў параненых на калёсы пакiдалi, за браму выкацiлi - едзьце дадому. А княгiню Агну ў пакой Марты павялi i замкнулi.