Тартак (на белорусском языке)

Перад вачыма застыла, не мiтусiлася бронзавая планка на казённiку. Вузенькая, доўгая, выслiзганая пальцамi, яна цьмяна блiскала ад водсвету праз байнiцу. Унiзе пад ёй можна было ўгледзець маленькую зорачку i лiтары; па самай планцы рассыпалiся дробныя чорныя лiчбы - ад двух да дваццацi шасцi, - папрылiпалi да яе, як камары дома вечарам да блiскучай жоўтай клямкi на дзвярах у сеначках.

Ён памацаў за кожух - кожух быў гарачы, не даткнуцца. Ад яго пахла парай, што ад печы ў лазнi, калi на каменне зверху лiнеш вады.

Рука зачапiлася за шчытком за ланцужок, якi быў прычэплены да вiнта, што закрываў адтулiну, куды лiлi ваду. Ланцужок быў гарачы.

Захацелася пiць - вады са студнi. Яна халодная, як з лёдам, i пахне рашчынай, мусiць, ад зруба - зруб дома ў студнi з клёну, - не такая цёплая i жоўтая, што прыносiлi ўчора вечарам у бачках...

Адагнуўшыся, Боганчык пачаў счышчаць з сябе пясок i друзалачкi ад цэглы, што ўпiлiся былi ў каленi...

Пасля ён голымi рукамi счышчаў пясок з доўгiх, выгнутых i вышараваных знiзу аб зямлю афарбаваных станiн. Яны былi халодныя i мокрыя; халодны i лiпкi быў шчыток, з яго не счышчаўся пыл. Боганчык падумаў тады, што кулямёт змазаны i за яго браўся пыл i пясок; падумаў пасля, што кулямёт доўгi, на два мужчынскiя крокi, i байнiца глыбокая - глядзiш у яе, як у студню...

Калi знадворку пасвятлела - павярнулася, мусiць, сонца i коса свяцiла на бераг пад самую байнiцу. Боганчык успомнiў, што бой быў доўгi i танкi iшлi доўга, i прайшло iх у раку, мусiць, многа...

У доце павiднела, i ён убачыў, прынiкшы да байнiцы, што на тым баку за ракой зялёны высокi бераг. Ад сонца яшчэ больш пабялела, стала як мел, белая шаша; за ёй на полi было вiдаць жыта...

Ён успомнiў тады, што капiтан загадаў: "От пулемета не отходiть i ждать команды..."

Было цiха i ад таго млосна. Не няслi есцi i не прыносiлi вады. Пахла дымам ад пораху; звiнелi яшчэ гiльзы, падалi самi з байнiцы з-пад кулямёта на падлогу: не ўлежалiся. Збоку, недзе за Красным, чуваць былi глухiя выбухi, як хто, нямогучы, тоўк у ступе - мусiць, на шашы, што вяла з Бегамля. Адтуль, адкуль былi iшлi танкi, з-за лесу папаўзлi самалёты. Здавалася, што ныюць пад столлю камары. Камароў у доце многа: яны чулi людзей i цiснулiся ў байнiцу. Цяпер яны наганялi сон, i Боганчык, паклаўшы галаву на рукi, доўга цёр пальцамi вочы: каб не лiплiся...

Пасля палудня зноў пайшлi танкi. Яны ўжо не паказвалiся на шашы, бралi лесам правей: мiналi мост. Зноў дрыжалi сцены: бiла саракапятка.

Боганчык зноў прынiк да акенца ў шчытку... Дрыжалi пальцы, здавалася, яны размяклi i нiяк не могуць знайсцi шурпатую гашэтку... Але цьмяна блiскала справа лента i паўзла, падскокваючы, да шчытка... Калi ён адпускаў пальцы i падымаўся папраўляць ленту, чуў, як звiняць, сыплючыся з-пад кулямёта пад ногi, гiльзы i ляскаюць гусенiцы за ракой на шашы зусiм блiзка. Ён тады зноў прылiпаў да слiзкага жалеза...

Калi шашой пайшлi грузавыя машыны, ён ужо не страляў: не было вады.

Пасля знадворку ў байнiцу сыпанула жарствы i там недзе ўдарыла, што перуном... З-за ракi немцы бiлi па доце...

Выскачыўшы з дота, Боганчык пачуў, што вецер дзьме берагам, якраз у твар. Халодны i калючы на захадзе сонца, ён суха шумеў пад нагамi ў траве; воддаль, на рацэ, дзе была затока, стагнаў на вадзе i свiстаў у высокай асацэ i сiтняку. Горкi ад дыму, сыры ад размешанага глею на пераправе, дзе прайшлi нямецкiя танкi, укачаны ў жвiр на беразе, вецер аж зрываў нос, i цяжка было пазнаць, адкуль нясе тарфяным гарам, - мусiць, з Краснага, дзе, вiдаць, падпалiлi склады.

Боганчык бег берагам, пад вецер, i калi варочаў галавой - чуў, як падымаюцца дыбам валасы. Думаў тады, што не помнiць, як вецер сарваў пiлотку. Калi ж ён абмацаў сябе за паяснiцу i знайшоў пiлотку збоку пад дзягай, яму стала раптам трывожна; ён засопся i пачуў, што вязнуць, млеючы, на беразе ў пясок ногi.

- Ст-о-ой!.. Застрелю!.. - чуў ён, i яму здавалася, што крычаць зусiм не на яго i недзе далёка, хоць пазнаў, што крычалi ззаду i гэта вецер зносiў голас. Яму яшчэ здавалася, што крычыць не капiтан: той быў цiхi. Нават калi па доце з шашы бiлi немцы, ён, увалiўшыся ў дзверы, з забiнтаванай рукой на почапцы, не крычаў. Сказаў зусiм цiха, паклаўшы здаровую руку яму, Боганчыку, на плячо: "Подготовiться к круговой обороне..."

З кулямётам трэба было быць цяпер наверсе, за брустверам, якi, спяшаючыся, рабiлi ўчора вечарам, насунуўшы лапатамi жвiру i абклаўшы яго дзерняком.

Танкi цяпер iшлi ззаду: з Краснага - выганам. Паўзлi, адыходзячыся адзiн ад аднаго, валюхалiся i вадзiлi стваламi - унiз-уверх, унiз-уверх... Шырокiя, плоскiя... Аж тры... Паўзлi на дот...

Калi Боганчык быў ужо ў лагчыне, на гары ўдарыла саракапятка - ядрана, чыста, не так глуха, як сядзiш у доце пад зямлёй. Яе, мусiць, выкацiлi наверх, паспелi. Па рацэ над вадой пайшлi водгаласкi, пакацiлiся далёка за лес, дзе заходзiла сонца.

- Стой!.. - чуў ён, як крычаў недзе ўгары капiтан, пасля пачуў, як затахкаў там кулямёт. Падумаў, што страляюць па iм, Боганчыку, каб забiць: над галавой цюмкалi кулi; але ўбачыў, як яны, што iскры, ляцелi над дотам за раку ў лес: кучкамi, бы iх хто сыпаў са жменi.

"Немцы б'юць... - падумаў ён тады. - З танкаў..."

З лагчыны танкаў ужо не было вiдаць, не было вiдаць i дота; тырчаў толькi на гары ля выгану гарбаты курган. Калi Боганчык схаваўся за насыпам, дзе дагэтуль быў мост, - яго, як пайшлi танкi, узарвалi сапёры - не было ўжо вiдаць i кургана...

За мастом, па той бок ракi за шашой, пачыналася поле, i вецер бiў цяпер у грудзi, не даючы дыхаць, здавалася, ротам пойдзе кроў. Боганчык быў угледзеў, што павярнуў i бяжыць назад, пад Краснае: ад маста павярнула ўбок рака.

"На той бераг..." - стукнула яму ў галаву, i ён пачуў, што спалохаўся. Плаваць ён не ўмеў i бег берагам пад Краснае, дзе быў брод i дзе прайшлi нямецкiя танкi.

Ззаду за насыпам бiлi з гармат i хлебясталi кулямёты.

Ён згледзеў, як гараць пад ветрам на пасёлку ў Красным хаты, без дыму, адным агнём, як сярнiчкi. Вецер зносiў полымя на балота, дзе раўлi танкi, слаў па самай зямлi.

Боганчык, скочыўшы ў раку, убачыў яшчэ, як ля канавы, на выгане, гарэў танк, высокi, задзёрся перадком угару... Ад яго iшоў дым - чорны, як дзёгаць...

Калi сцямнела, ззаду за ракой занялося на ўсё неба зарыва: гарэла Краснае.

Боганчык доўга глядзеў на зарыва: бачыў, як яно гасла, спаўзаючы да самай зямлi, пасля дрыжала, выцягвалася ў доўгiя скрываўленыя палосы, падымалася высока ў неба i зноў ападала - як кiпела ўсё роўна. Нядаўна яшчэ там былi чуваць выбухi, цяпер стала цiха.

Цiха было ўсюды: i на шашы, дзе iшлi танкi, i ў Красным, i на беразе ля маста.

Калi Боганчык падумаў, што ля дота цiха, яго было пацягнула назад, хацелася вярнуцца - устаць з зямлi i пабегчы да ракi... Тады ён успомнiў, як крычаў капiтан, i думаў, што не вернецца, бо няма куды: да берага дайшлi танкi... Яго пачынала браць стужа...

Ён быў ледзь не ўтапiўся ў рацэ, не лучыўшы ўброд. Да цела цяпер лiпла мокрая i цвёрдая, як луб, гiмнасцёрка. Цёпла было толькi ў зад - ён сядзеў на купiне - i знiзу ў выцягнутыя ногi. Ногi як усё роўна ляжалi ў нечым лiпкiм i слiзкiм, што ў гразi.

Ён доўга сядзеў, не могучы ўстаць. Падумаў тады, што трэба хоць выкруцiць, зняўшы з сябе, гiмнасцёрку i штаны...

Пачуў, як па целе поўзаюць чорствыя мурашкi. Лапнуўшы рукой за шыю, намацаў пад пальцамi тоўстую, круглую канаплiну... Паднёсшы да вачэй, убачыў, што раздушыў мурашку. Пазнаў толькi цяпер, што сядзеў не на купiне, а на муравейнiку, шырокiм i плоскiм, як магiла.

Над вухам зазвiнеў камар, цененька i нудна, як усё роўна быў адзiн ва ўсiм лесе.

Боганчык махнуў быў рукой ля вуха... Тады падняўся з муравейнiка i пачаў счышчаць са штаноў мурашак. Падумаў, што ў лесе зусiм цёмна, не вiдаць зямлi.

Калi ён ступiў, хруснулi ў нагах косцi, што снег у мароз пад абуткам.

Яго зноў кiнула ў стужу...