Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)

И говорю я без укора

Не посади тебя в подвал.

Из исторической Дукоры

Ты всем бы миром управлял.

Блохман быў родам з мястэчка Дукоры.

Як дапытвалi нас, а допыты былi толькi начамi, як каго катавалi, я раскажу нiжэй у асобных абразках-успамiнах. Больш за ўсiх у той час даставалася Нёманскаму. Пры мне яго аднойчы з допыту прывялi пад рукi - сам ён дайсцi не мог.

Прыгадваючы цяпер, якi лёс каго напаткаў з тых насельнiкаў камеры, я з жахам хапаюся за галаву: засталiся жывымi толькi мы двое - я i Масей Сяднёў. Астатнiх каго расстралялi, а хто застаўся ў вечнай калымскай мерзлаце.

У мяне было некалькi следчых. Запомнiўся Слукiн. Хто ведае, можа, у пэўных нармальных абставiнах ён i быў бы справядлiвым чалавекам. Але ж у яго была страшная па тым часе служба - следчы НКУС. Ад яго патрабавалi тэмпаў следства i як можна больш скончыць спраў. Мяне ён не бiў, не мучыў, не здзекаваўся, я быў для яго дробнай сошкай, мальком, як тады называлi нязначных падследных. Ён, канечне, вёў справы адначасова i на iншых арыштаваных, i, кажуць, iм ад яго даставалася. Як i ўсiх, мяне ён выклiкаў толькi ноччу. Увесь допыт круцiўся вакол запiсу ў дзённiку. Слукiн лiчыў, што гэта паклёп на савецкую ўладу i на калгасны лад, i прымушаў мяне прызнацца, што я наўмысна гэта рабiў. Я спрабаваў растлумачыць сэнс запiсанага iнакш i гаварыў Слукiну, што мы сапраўды жывем пад шчаслiвым сталiнскiм сонцам, але ж сям-там, дзе кiруюць калгасамi розныя п'янiцы, ёсць i беспарадак i беднасць. I вось каб таварыш Сталiн даведаўся пра тых кiраўнiкоў, iм бы непаздаровiлася. Слукiн мае тлумачэннi не запiсваў i ўсё паўтараў: "Ты махровы контрык, антысаветчык, хоць i малады, не хочаш перад органамi раззброiцца..." Гаварыў ён гэта хутчэй механiчна, бо трэба ж было ў час допыту нешта гаварыць.

Ах, Слукiн, Слукiн, цi мог ты тады ведаць, чым твая служба скончыцца? Праз два гады цябе самога арыштуюць, будуць гэтак жа называць антысаветчыкам, а потым павязуць у лес i расстраляюць.

Мой арышт i знаходжанне ў турме выпалi на самы пiк тэрору. Колькi сумленных людзей сядзела ў падвалах i знiшчалася! Цi ж можна iх усiх успомнiць? Дзе дастаць дакладныя лiчбы расстраляных? "Хотелось бы всех поименно назвать, да отняли список и негде узнать..." - напiсала некалi Ганна Ахматава.

Iнтэлектуалы - вучоныя, пiсьменнiкi, iнжынеры - самая "выбiтая" катэгорыя прафесiй. Думаю, што разгадка гэтаму простая - вярхоўнаму кату i яго падручным важна было ў першую чаргу пазбавiць народ яго самасвядомасцi, яго розуму. "Мы дурных не бяром, - гаварылi следчыя, - разумных бяром, яны самыя небяспечныя".

Наркомам унутраных спраў Беларусi, калi я знаходзiўся пад арыштам i следствам, быў знакамiты Берман Барыс Давыдавiч. Ён i яго брат Берман Мацвей, начальнiк Гулага, намеснiк наркома ўнутраных спраў СССР, пакiнулi ў гiсторыi нашай дзяржавы страшны след.

Не магу не прывесцi паказаннi Наседкiна - наркома ўнутраных спраў Беларусi, якi замянiў Бермана, арыштаванага i расстралянага.

Наседкiн назваў Бермана самым лютым наркомам. "За якi год яго работы, сведчыў Наседкiн, - Берман расстраляў звыш васьмiдзесяцi тысяч чалавек. Ён забiў усiх лепшых камунiстаў рэспублiкi, абезгаловiў савецкi i партыйны апарат, знiшчыў цвет iнтэлiгенцыi, вышукваў, знаходзiў i знiшчаў усiх мала-мальскi разумных i адданых народу людзей. Восемдзесят тысяч бязвiнных ахвяр, гара трупаў!.."

Далей Наседкiн расказваў пра метады кiраўнiцтва Бермана падначаленымi.

"Па суботах Берман праводзiў вытворчыя нарады. Выклiкалiся на сцэну па зараней падрыхтаваным спiсе трое лепшых следчых i трое горшых. Берман пачынаў:

- Вось лепшыя з лепшых нашых работнiкаў, - называў ён прозвiшча следчага. - Устаньце, таварыш. Няхай астатнiя вас бачаць. За тыдзень ён скончыў сто спраў, з iх сорак - на вышэйшую меру, а шэсцьдзесят на агульны тэрмiн у тысячу гадоў. Павiншуем таварыша. Сталiн пра вас ведае i помнiць. Вас прадстаўляем да ўзнагароды ордэнам. А зараз атрымайце грашовую прэмiю ў суме пяцi тысяч рублёў. А вось следчы, - называлася прозвiшча, - за тыдзень скончыў усяго толькi тры справы, i нiводнага на расстрэл, а прапаноўвае падследным тэрмiны ад пяцi да васьмi гадоў. Выведзiце яго.

Бледнага ад страху следчага выводзiлi.

- Выявiлася, - голасна чаканiў Берман, - што гэты следчы завербаваны нашымi ворагамi, якiя паставiлi задачу органам сарваць выкананне асабiстых заданняў таварыша Сталiна. Гэты здраднiк следчы будзе расстраляны".

Так тэрарызаваў сваiх падначаленых Берман, i падначаленыя старалiся.

Ад Слукiна маю справу перадалi следчаму-навiчку, маладому хлопцу. На мяне ён не крычаў, па натуры быў спакойны, амаль флегматык.

- У цябе што, ерунда, - гаварыў ён мне, - адна АА (антысавецкая агiтацыя). Групу табе не вяжуць. За тваю вiну больш пяцi не павiнны даць. Так што не бойся. Давай хутчэй усё запiшам, аформiм, i справа ў суд пойдзе.

Ён i скончыў следства, напiсаў абвiнаваўчае заключэнне, i справа пайшла ў Спецыяльную калегiю Вярхоўнага суда БССР.

Чакаў я суда доўга. Пра навiны мы, арыштаваныя, даведвалiся ад навiчкоў i яшчэ з дапамогай аднаго iнфармацыйнага канала. Турэмнай прыбiральняй карысталiся i арыштаваныя, i супрацоўнiкi турмы, камiсарыята. Пасля,сябе яны пакiдалi ў кошыках шматкi газет. Калi нас заводзiлi ў прыбiральню, мы адразу ж хапалi тыя шматкi, абмывалi пад кранам i тайком прыносiлi ў камеру. Навiны былi адны: лiсты калгаснiкаў аб шчаслiвым жыццi, заклiкi выкрываць ворагаў народа. З тых газет ведалi, каго пасадзiлi, каго выкрылi.

З падвальнай камеры на вулiцы Ўрыцкага мяне перавялi ў турму на вулiцу Валадарскага. Там сядзела розная шпана. блатары, але больш -палiтычных. Там я таксама сустрэў цiкавых людзей - вучоных, студэнтаў, настаўнiкаў. Пазнаёмiўся я з былым мiнiстрам - старшынёй рады Беларускай народнай рэспублiкi Цвiкевiчам Аляксандрам Iванавiчам, высланым з Беларусi пры разгроме нацыянальнай iнтэлiгенцыi ў трыццатыя гады i вернутым у Менск з высылкi для канчатковай расправы.

Хачу прывесцi ягоныя словы, якiя ён аднойчы сказаў, як малiтву:

"Матка боская, завошта такi лёс краiне? Такiя беды пасланы народу: крывавы Кастрычнiк, самазнiшчэнне нацыi ў грамадзянскую вайну, голад i высылкi, раскулачванне, а цяпер яшчэ i гэты тэрор. I што б засталося ад Англii, Францыi, ад эўрапейскай цывiлiзацыi, калi б i там быў знiшчаны такi ж слой лепшых розумаў?.."